Lawenda w ogrodzie – uprawa, zastosowanie, odmiany. Roślina ozdobna, która leczy

Lawenda

Lawenda to miododajna roślina z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae), której naukowa (łacińska) nazwa to Lavandula. Jest to popularne zioło i roślina ozdobna, znana głównie ze swojego charakterystycznego przyjemnego zapachu i fioletowych kwiatów. Lawenda występuje naturalnie w regionach śródziemnomorskich, ale jest uprawiana i używana na całym świecie.

Jednym z najpopularniejszych i najczęściej wykorzystywanym w różnych dziedzinach życia (ziołolecznictwo, przemysł kosmetyczny, ogrodnictwo) gatunków lawendy jest lawenda wąskolistna (Lavandula angustifolia). Ten gatunek może być uprawiany także w Polsce z uwagi na wystarczającą mrozoodporność.

Kwiaty lawendy mają postać kłosów i wydzielają intensywny, słodki i ziołowy zapach. Ten zapach wydziela olejek eteryczny, w którego skład wchodzą: linalol, geraniol, furfurol, pinen, cyneol, borneol) oraz barwniki (antocyjany), garbniki, cukry, związki mineralne.

Są powszechnie wykorzystywane w przemyśle kosmetycznym, farmaceutycznym i perfumeryjnym. Z olejków eterycznych lawendy produkowane są różnego rodzaju produkty, takie jak mydła, kremy, olejki do masażu, a także środki odstraszające owady.

Lawenda ma również zastosowanie w kuchni. Jej kwiaty i liście są czasem dodawane do potraw, zwłaszcza w kuchni śródziemnomorskiej, gdzie nadają charakterystyczny smak i aromat. Mogą być używane w daniach słodkich, takich jak lody, ciasta i napoje, a także w potrawach wytrawnych, np. w sałatkach i sosach.

Kwiaty lawendy i zawarty w nich olejek jest także wykorzystywany od wieków w ziołolecznictwie.

Uprawa lawendy w Polsce

Także w Polsce można uprawiać lawendę, z czego korzystają ochoczo posiadacze wielu ogrodów. Tak jak już wspomniano, w klimacie Polski najlepszym do uprawy gatunkiem lawendy jest lawenda wąskolistna. To gęsty nieduży (osiągający 50-80 cm) krzew o zielono-srebrnych liściach i niebiesko-fioletowych pięknie pachnących kwiatach.

Mrozoodporność. Większość odmian lawendy wąskolistnej dostępnych w polskich sklepach jest mrozoodporna – niektóre wymagają okrywania na zimę, zwłaszcza w chłodniejszych regionach Polski. Korzystne jest – przy wszystkich odmianach -  podsypanie korzeni lawendy kompostem jesienią – zminimalizuje to możliwość przemarzania.

Stanowisko. Lawenda wymaga słonecznego, zacisznego stanowiska. Tylko niektóre odmiany tolerują półcień.

Gleba: lawenda potrzebuje żyznej, zasadowej (pH 6,5–7,5), przepuszczalnej gleby. 

Zabiegi pielęgnacyjne

Nawożenie. Lawenda lubi nawożenie kompostem, natomiast niezbyt toleruje obornik. Wskazane jest stosowanie nawozów z wapniem – zwłaszcza na glebach kwaśnych i podlegających zakwaszaniu.

Odchwaszczanie. Powinno być regularne i dokładne. Lawenda słabo znosi zachwaszczenie.

Cięcie. Lawenda musi być regularnie cięta. Sprzyja to kwitnieniu i zachowaniu zwartego pokroju rośliny. Krzaki lawendy powinny być formowane w kuliste kształty, tak aby ułatwić nasłonecznienie całej rośliny. Już po pierwszym roku po posadzeniu warto skrócić gałązki lawendy o ok. 40-50% - w ten sposób zmobilizujemy roślinę do wypuszczenia nowych pędów, dzięki czemu się zagęści. 

Na wiosnę warto delikatnie skrócić pędy lawendy. Ważne jest przycinanie lawendy tuż po kwitnieniu. Powinno się na pewno obciąć wszystkie kwiatostany po kwitnieniu, by rośliny nie wysilały się na tworzenie nasion. 

Wiosenne cięcie lawendy:

Cięcie młodej lawendy:

Cięcie lawendy po kwitnieniu:

Cięcie odmładzające lawendę:

Lawenda – odmiany

Jak piszą prof. dr hab. Ewa Osińskia i dr hab. Beata Fornal-Pieniak, w publikacji „Uprawa i przetwórstwo lawendy” wydanej w 2022 roku przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie: Większość dostępnych odmian lawendy, to rośliny mieszańcowe, pochodzące głównie od lawendy wąskolistnej. Rośliny różnią się między sobą barwą kwiatów, wysokością, pokrojem oraz terminem kwitnienia i odpornością na niskie temperatury. Delikatniejsze odmiany mogą przetrwać zimę tylko w cieplejszych rejonach kraju lub pod solidnym okryciem np. z liści. 

Najciekawsze odmiany lawendy wąskolistnej dostępne w Polsce to:

Blue Scent – kwiaty w kolorze niebiesko-fioletowym, najdłużej kwitnąca odmiana lawendy wąskolistnej - kwitnie od czerwca do listopada, mrozoodporna, toleruje nawet stanowisko w półcieniu.

Hidcote Blue Strain – kwiaty w kolorze niebiesko-fioletowym, kwitnie od lipca do września, dość odporna na niskie temperatury. 

Munstead  Strain – kwiaty w kolorze jasnofilotetowym, kwitnie od maja do sierpnia, mrozoodporna.

Dwarf Blue – niska odmiana lawendy - do ok. 30-40 cm,  kwiaty w kolorze jasnofilotetowym, kwitnie od czerwca do września, mrozoodporna.

Alba – nietypowa odmiana lawendy wąskolistnej, kwiaty w kolorze białym (!), kwitnie od lipca do sierpnia, dorasta nawet do 1 m wysokości, wymaga okrywania na zimę.

Rosea – kwiaty w kolorze jasnoróżowym, kwitnie od lipca do sierpnia, wymaga okrywania na zimę.

Aromatico Blue – kwiaty w kolorze mocno niebieskim, kwitnie od maja do października, wymaga okrywania na zimę.

Ellagance Purple – kwiaty w kolorze mocno fioletowym, kwitnie od czerwca do sierpnia.

Zastosowanie lawendy w ziołolecznictwie

Lawenda wąskolistna jest najcenniejszym gatunkiem lawendy w ziołolecznictwie. Surowcem zielarskim jest tu Kwiat lawendy (Flos Lavandulae), który zawiera ok. 1,5% olejku eterycznego, ponadto garbniki, kwasy fenolowe – 12% (kwas rozmarynowy), fitosterole, antocyjany, kumaryny (kumaryna, herniaryna, umbeliferon), flawonoidy (luteolina) triterpenoidy (kwas ursolowy) (źródło: rozanski.li). Znawca ziołolecznictwa dr Henryk Różański podaje, że kwiaty lawendy i zawarte w nich substancje mają działanie uspokajające, nasenne, rozluźniające psychicznie, przeciwdrgawkowe; pobudzające na trawienie i wydzielane soków trawiennych, antyseptyczne, przeciwwzdęciowe. Działa również żółciopędnie, rozkurczowo, pobudzająco na miesiączkowanie i moczopędnie. Olejek i nalewka z lawendy wcierane miejscowo działają przeciwbólowo i przeciwzapalnie, hamują rozwój drobnoustrojów, przyspieszają gojenie ran i oparzeń. 

Olejku lawendowego i nalewki lawendowej nie wolno natomiast podawać kobietom ciężarnym. 

Napar z kwiatów lawendy korzystnie działa w łagodnych dolegliwościach trawiennych, zwłaszcza zmniejszeniu apetytu, złym przyswajaniu pokarmów i nadmiernej fermentacji. Stosowany jest także jako łagodny środek rozkurczowy w bólach brzucha, wzdęciach i kolce jelitowej, zwłaszcza u młodzieży i osób starszych. 

Wyciąg z kwiatów lawendy jest jednym ze składników kropli Nervosol (firmy Herbapol), o działaniu uspokajającym.

W wyżej cytowanej publikacji „Uprawa i przetwórstwo lawendy” prof. dr hab. Ewa Osińskia i dr hab. Beata Fornal-Pieniak, wskazują na korzystne dla zdrowia właściwości miodu z kwiatów lawendy:
Miód lawendowy zawiera cukry proste, witaminy z grupy B, olejki lawendowe, kwasy organiczne, minerały, enzymy i flawonoidy. Miód zaleca się w leczeniu dróg oddechowych, grypy, przeziębienia, chorób układu oddechowego, zapalenia oskrzeli i płuc. Wpływa także uspakajająco, działa wyciszająco na układ nerwowy. Minimalizuje ból głowy, reguluje dobry sen, a także obniża ciśnienie krwi. Zalecany jest także przy schorzeniach żołądka, jelit oraz problemach skórnych (np. przy trądziku, posiada właściwości antybakteryjne i przeciwzapalne). Miód lawendowy zawiera olejek eteryczny, który działa wspomagająco w chorobach dróg moczowych i nerek.  Ponadto łagodzi obrzęk i pieczenie po wsmarowaniu miejsca na ciele gdzie zostało użądlone przez owady.

Lawenda w kuchni

Suszone kwiaty lawendy można umieszczać w cukrze – będziemy mieć niepowtarzalnie aromatyczny cukier, który można wykorzystać albo do słodzenia napojów albo do wypieków.

Jak czytamy w wyżej cytowanej publikacji „Uprawa i przetwórstwo lawendy”:
Liście lawendy posiadają gorzkawy smak oraz silny zapach i z tego powodu są używane jako przyprawa głównie w kuchni francuskiej, hiszpańskiej i włoskiej. Lawenda jest jednym ze składników „ziół prowansalskich”. Można ją używać w niewielkiej ilości do ognia dla nadania zapachu przy peklowaniu mięsa. Dobrze się komponuje z hyzopem, cząbrem i tymiankiem. Należy jednak pamiętać o tym, aby stosować ją z umiarem, ponieważ w zbyt dużej ilości danie będzie smakowało jak perfumy.(…)
Bardzo smaczne są również maślane ciasteczka z użyciem lawendy. Kandyzowane kwiaty mogą służyć jako ozdoba do ciast  i aromatyzowania galaret.”

Oprac. Paweł J. Huczko