Frankowicze czekają na uchwałę Sądu Najwyższego. Czy 25 kwietnia 2024 r. Izba Cywilna SN wyjaśni wreszcie 6 kluczowych zagadnień prawnych?

• Historia „Uchwały frankowej”
• 6 kluczowych zagadnień prawnych dot. kredytów frankowych
• Czy „Uchwała frankowa” Sądu Najwyższego jest jeszcze potrzeba?
• Co zrobi Sąd Najwyższy? Skomplikuje sprawę kredytów frankowych, czy zgodzi się z orzecznictwem TSUE?

Historia „Uchwały frankowej”

Historia sięga stycznia 2021 roku, kiedy to Pierwsza Prezes Sąd Najwyższego Małgorzata Manowska skierowała do pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego wniosek o rozstrzygnięcie 6 zagadnień prawnych, które kompleksowo miałyby rozwiązać problem frankowy w Polsce. 

Pierwsze posiedzenie Sądu Najwyższego było zaplanowane na 25 marca 2021 roku, ale jego termin – z powodu choroby Pierwszej Prezes (Covid-19) – został przełożony na 13 kwietnia 2021 roku. Jednak 13 kwietnia 2021 roku posiedzenie nie odbyło się. W decyzji z 9 kwietnia 2021 roku Pierwsza Prezes wskazała, że z uwagi na sytuację epidemiologiczną w kraju oraz zbliżający się wyrok TSUE w sprawie o sygn. akt C-19/20 (wydany 29 kwietnia 2021 roku), konieczna jest zmiana terminu i w związku z tym zarządziła przeniesienie posiedzenia Sądu Najwyższego na 11 maja 2021 roku. 

11 maja 2021 roku posiedzenie Sądu Najwyższego, choć z przygodami (pamiętny alarm bombowy) odbyło się, ale bez większych efektów. Po kilku godzinach obrad Sąd Najwyższy wydał postanowienie o zwróceniu się do Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, Prezesa Narodowego Banku Polskiego, Komisji Nadzoru Finansowego i Rzecznika Finansowego o zajęcie stanowiska w toczącym się postępowaniu. 

Po uzyskaniu stanowisk tych instytucji Sąd Najwyższy w pełnym składzie Izby Cywilnej w dniu 2 września 2021 roku zwrócił się z pytaniami prejudycjalnymi do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej dotyczącymi statusu sędziów powołanych do Sądu Najwyższego po zmianach w Krajowej Radzie Sądownictwa. W dniu 9 stycznia 2024 roku TSUE w sprawie C-658/22 uznał wniosek za oczywiście niedopuszczalny. W efekcie akta sprawy wróciły z Luksemburga do Warszawy i 25 kwietnia 2024 roku po raz kolejny Sąd Najwyższy zajmie się frankowymi zagadnieniami prawnymi (sygn. akt III CZP 25/22, wcześniej III CZP 11/21).

6 kluczowych zagadnień prawnych dot. kredytów frankowych

Pierwsza Prezes skonstruowała 6 zagadnień prawnych, które kompleksowo miały rozstrzygnąć spór frankowy w Polsce, zarówno w zakresie zasad rozstrzyganie tego rodzaju spraw, jak i wzajemnych rozliczeń pomiędzy Frankowiczami a bankami. 

Pytanie 1:
Pierwsze pytanie o treści „Czy w razie uznania, że postanowienie umowy kredytu indeksowanego lub denominowanego odnoszące się do sposobu określania kursu waluty obcej stanowi niedozwolone postanowienie umowne i nie wiąże konsumenta, możliwe jest przyjęcie, że miejsce tego postanowienia zajmuje inny sposób określenia kursu waluty obcej wynikający z przepisów prawa lub zwyczajów?” sprowadza się do ustalenia, czy w umowach kredytów frankowym w miejsce niedozwolonych postanowień umownych dotyczących jednostronnego ustalania przez banki możliwe jest wstawienie zapisów o zastosowaniu kursu średniego NBP, co na gruncie obowiązujących w Polsce przepisów nie jest możliwe, chociaż oczywiście takim rozwiązaniem najbardziej byłby zainteresowany sektor bankowy. Przy takiej konstrukcji trudno także mówić o realizacji efektu mrożącego, o którym wielokrotnie w swoich orzeczeniach mówił TSUE. Skoro w miejsce nieuczciwych klauzul banki mogłyby liczyć na wprowadzenie takiej klauzuli, która gwarantowałaby im de facto bezkarność za nieuczciwe postępowanie wobec kredytobiorców, to nic nie stałoby na przeszkodzie, aby zachowały się one podobnie w przyszłości. 

Pytanie 2:
Z kolei odpowiedź na pytanie drugie: „Czy w razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu indeksowanego do takiej waluty umowa może wiązać strony w pozostałym zakresie?” sprowadza się do stwierdzenia, czy w sytuacji usunięcia z umowy kredytu frankowego niedozwolonych postanowień umownych taka umowa może obowiązywać w pozostałym kształcie. W praktyce taki kredyt byłby wówczas kredytem złotowym, ale oprocentowanym tak jak strony uzgodniły to w umowie kredytu (czyli w oparciu o korzystne oprocentowanie walutowe). Takie rozwiązanie jest powszechnie nazywane odfrankowieniem. Pytanie dotyczy kredytu indeksowanego, czyli takiego, w którym kwota kredytu została określona w złotych polskich, a w momencie jego uruchomienia przeliczona na walutę szwajcarską po kursie kupna obowiązującym w banku. W wyniku takiej operacji saldo kredytobiorcy było księgowane w walucie frank szwajcarski i od takiego salda były wyliczane raty kapitałowo – odsetkowe. 

Pytanie 3:
Pytanie trzecie o treści „Czy w razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu denominowanego w walucie obcej umowa ta może wiązać strony w pozostałym zakresie?” dotyczy tej samej kwestii, co pytanie drugie, przy czym odnosi się do drugiej kategorii kredytów, czyli kredytów denominowanych. Są to kredytu, w których kwota kredytu została w umowie kredytu wskazana w walucie frank szwajcarski, a następnie uruchomiona kredytobiorcy w złotych polskich po kursie kupna banku. 

Pytanie 4: 
Jeżeli chodzi o pytanie numer cztery „Czy w przypadku nieważności lub bezskuteczności umowy kredytowej, w wykonaniu której bank wypłacił kredytobiorcy całość lub część kwoty kredytu, a kredytobiorca dokonywał spłat kredytu, powstają odrębne roszczenia z tytułu nienależnego świadczenia na rzecz każdej ze stron, czy też powstaje jedynie jedno roszczenie, równe różnicy spełnionych świadczeń, na rzecz tej strony, której łączne świadczenie miało wyższą wysokość?” to odpowiedź na nie jest jasna i wielokrotnie już udzielana przez sam Sąd Najwyższy. Zagadnienie sprowadza się w istocie do ustalenia, czy obowiązującą jest teoria salda czy teoria dwóch kondykcji. Przy stosowaniu teorii salda sąd powinien badać wysokość roszczeń, które przysługują kredytobiorcy i bankowi względem drugiej strony umowy, czyli w przypadku kredytobiorcy wysokość wpłat dokonanych na rzecz banku w wyniku wykonywania umowy, a w przypadku banku – wysokość udostępnionej kwoty kredytu. Przykładowo, bank udostępnił kredytobiorcy kredyt w wysokości 300 tys. PLN. Kredytobiorca spłacił 350 tys. PLN, zatem sąd zasądza kredytobiorcy 50 tys. PLN jako nadwyżkę ponad kapitał. Z kolei w obowiązującej teorii dwóch kondykcji każdej ze stron przysługuje odrębne roszczenie. Na analizowanym przykładzie kredytobiorcy przysługuje roszczenie o zwrot 350 tys. PLN, zaś bankowi o 300 tys. PLN. Różnica pomiędzy tymi teoriami sprowadza się w istocie do kwestii odsetek za opóźnienie (aktualnie wynoszą one 11,25 %) ponieważ przy teorii dwóch kondykcji ich wysokość jest zdecydowanie wyższa (w analizowanym przykładzie byłaby naliczana od kwoty 350 tys. PLN, a nie 50 tys. PLN). Sąd Najwyższy powinien zatem uznać za definitywnie obowiązującą teorię dwóch kondykcji. 

Pytanie 5:
Najciekawszym pytaniem wydaje się pytanie numer pięć o treści: „Czy w przypadku nieważności lub bezskuteczności umowy kredytowej z powodu niedozwolonego charakteru niektórych jej postanowień bieg przedawnienia roszczenia banku o zwrot kwot wypłaconych z tytułu kredytu rozpoczyna się od chwili ich wypłaty?”. To pytanie jest de facto jedynym pytaniem, na które odpowiedź wydaje się konieczna, ponieważ dotychczas nie poznaliśmy jednoznacznego stanowiska, również TSUE, w tej kwestii. Pytanie sprowadza się bowiem do ustalenia, od kiedy należy liczyć termin przedawnienia roszczeń banków o zwrot kapitału i czy terminem tym powinna być data uruchomienia kredytu (czyli jego faktycznej wypłaty). W mojej ocenie Sąd Najwyższy, jeżeli oczywiście wyda uchwałę, to na to pytanie odpowie „NIE”. 

Pytanie 6:

W pytaniu szóstym Pierwsza Prezes pyta: „Czy, jeżeli w przypadku nieważności lub bezskuteczności umowy kredytowej którejkolwiek ze stron przysługuje roszczenie o zwrot świadczenia spełnionego w wykonaniu takiej umowy, strona ta może również żądać wynagrodzenia z tytułu korzystania z jej środków pieniężnych przez drugą stronę?”. Odpowiedź na to pytanie wydaje się oczywista (czyli odpowiedź NIE), szczególnie w kontekście tego, co działo się przez cały 2023 rok i początek 2024 roku, kiedy to TSUE trzykrotnie wypowiedział się na ten temat. 15 czerwca 2023 roku TSUE w sprawie o sygn. akt C-520/21 w sposób jednoznaczny zakwestionował możliwość skutecznego domagania się przez bank od Frankowicza tzw. wynagrodzenia za korzystanie z kapitału. Analogiczne stanowisko zajął w postanowieniu z 11 grudnia 2023 roku, sygn. akt C-756/23, kiedy to uznał, że także roszczenie banków o dokonanie sądowej waloryzacji jest nieuzasadnione. Postanowieniem z 12 stycznia 2024 roku w sprawie o sygn. akt C‑488/23 TSUE ostatecznie przesądził o niedopuszczalności waloryzacji roszczeń przedsiębiorcy dochodzonych z tytułu nieważnej umowy kredytu zawierającej niedozwolone postanowienia umowne.

Czy „Uchwała frankowa” Sądu Najwyższego jest jeszcze potrzeba?

Od skierowania wniosku przez Pierwszą Prezes minęły ponad 3 lata. 3 lata to czas, w którym w polskich sądach wiele zmieniło się na korzyść kredytobiorców frankowych. To czas, kiedy wielokrotnie mogliśmy usłyszeć orzeczenia TSUE w polskich sprawach, a które to orzeczenia zdecydowanie przybliżyły nam horyzont na definitywne zakończenie tego sporu. Przede wszystkim mowa tu o wyrokach TSUE z 29 kwietnia 2021 roku (C-19/20), z 8 września 2022 roku (C-80/21, C-81/21 i C-82/21) czy wreszcie wspomnianych już wyżej orzeczeniach z 2023 roku. Dlatego też jakakolwiek uchwała odbiegająca od tej – już ukształtowanej linii – cofnie nas o kilka lat i wydłuży tę i tak długą drogę do ostatecznego zamknięcia sporu frankowego w Polsce. Warto pamiętać, że przecież pierwsze wyroki SOKiK to lata 2010-2011, a od najważniejszego wyroku TSUE w sprawie Państwa Dziubak w tym roku minie 5 lat. 

Co zrobi Sąd Najwyższy? Skomplikuje sprawę kredytów frankowych, czy zgodzi się z orzecznictwem TSUE?

Od lat stoję na stanowisku, że gdyby nie TSUE, to polscy Frankowicze nie byliby nawet w połowie drogi, którą od wielu lat kroczą w sporach z bankami. Drogi wyboistej, okupionej ogromem wyrzeczeń dużej części polskich rodzin. Drogi niełatwej, bo dzisiejsze sukcesy (a o czym mało kto już pamięta) są efektem porażek i niezłomności tych kredytobiorców w walce o swoje prawa w polskich i europejskich sądach. Niestety – historia pokazuje, że podczas tej drogi  Sąd Najwyższy swoją działalnością nie pomógł rozwiązać sporu frankowego, a jedynie go komplikował albo po prostu paraliżował. Nie sięgając daleko wstecz wystarczy spojrzeć na 3 słynne już wyroki z września 2023 roku, kiedy to Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że do rozliczeń pomiędzy Frankowiczem a bankiem można zastosować kurs średni NBP jako obowiązujący zwyczaj. Wyroki te zostały bardzo krytycznie przyjęte przez sądy powszechne jako sprzeczne z ukształtowaną linią orzeczniczą. Podobnie było w przypadku uchwały frankowej. Informacja o możliwości jej wydania wstrzymała większość procesów frankowych, ponieważ sędziowie sądów powszechnych zawieszali postępowania sądowe właśnie do czasu jej wydania. Dopiero, gdy okazało się, że szansa na wydanie uchwały jest nikła, procesy były kontynuowane, ale rok w wielu sporach został stracony, ponieważ mniej więcej przez taki czas te sprawy były zawieszone. Wydaje się zatem, że brak stanowiska Sądu Najwyższego jest dla Frankowiczów najlepszym rozwiązaniem. 
Z drugiej strony trudno przyjąć stanowisko, w którym Sąd Najwyższy miałby wydać uchwałę sprzeczną z orzecznictwem TSUE w tego rodzaju sprawach. W mojej ocenie Sąd Najwyższy powinien orzec zgodnie z dorobkiem orzeczniczym – zarówno polskich sądów, jak i TSUE. Dorobkiem, zgodnie z którym tego rodzaju umowy są nieważne, a strony są zobowiązane zwrócić sobie to, co od siebie w wyniku wykonywania takiej umowy kredytu otrzymały. 

adw. Karolina Pilawska, Pilawska Zorski Adwokaci