Na jakie pytania odpowiadał TSUE?
Pytania były następujące:
1) Czy sąd krajowy ma obowiązek stwierdzenia nieuczciwości postanowienia umownego, jeśli zostało ono zmienione aneksem?
2) Czy w umowach byłego banku GE Money możliwy jest zabieg polegający na „odcięciu” marży banku wkalkulowanej w kurs tabelaryczny banku przy pozostawieniu w umowie kursu średniego NBP, który był podstawą do ustalenia kursu tabelarycznego?
3) Czy uchwalenie ustawy antyspreadowej może skutkować tym, że sąd nie będzie miał obowiązku stwierdzenia nieuczciwego charakteru postanowienia umownego?
4) Czy nieważność wynikająca z abuzywności postanowień umownych skutkuje wyrokiem konstytutywnym – czy można przyjąć, że dopiero od wyroku ustalającego nieważność umowy rozpoczyna się wymagalność i tym samym bieg terminu przedawnienia się roszczeń banku i konsumenta o zwrot świadczeń z nieważnej umowy?
5) Czy termin przedawnienia roszczeń banku należy liczyć od daty wypłaty kapitału?
Co orzekł Trybunał?
Odpowiedzi TSUE zawarte w wyroku z 29 kwietnia 2021 r. są korzystne dla frankowiczów. W głównej mierze stanowią jednak podtrzymanie dotychczas wywiedzionych już stanowisk TSUE i polskich sądów.
1. Udzielając odpowiedzi na pierwsze z pytań TSUE podkreślił, że późniejsza zmiana wykonywania umowy kredytowej, poprzez zawarcie aneksu czy porozumienia, zezwalających kredytobiorcy na spłatę kredytu bezpośrednio w walucie franka szwajcarskiego, nie ma przełożenia na prawną ocenę klauzul przeliczeniowych pod kątem ich abuzywności.
Wyrok TSUE stwierdza więc, że nieuczciwe warunki umowy zawarte w dniu jej podpisania nie mogą być uchylone aneksem, jeżeli konsument nie został poinformowany o faktycznych celach i skutkach zawarcia tego aneksu, chyba że konsument poprzez zmianę nieuczciwego warunku zrezygnował z takiego przywrócenia w drodze wolnej i świadomej zgody. Ocena tej okoliczności należy do sądu krajowego. Oznacza to, że obecna spłata kredytu w walucie CHF - w oparciu o zawarty z bankiem aneks, nie zamyka takiemu kredytobiorcy prawa do kwestowania umowy kredytowej zawierającej niedozwolone postanowienia.
2. W odpowiedzi na drugie pytanie TSUE dotyka kwestii związanej z postanowieniami stosowanymi w umowach dawnego GE Money Banku, odnoszących się do określania kursów Banku jako sumę NBP i marży kursowej.
Z jednej strony TSUE wskazał, że przepisy unijne nie stoją na przeszkodzie, by sąd krajowy usunął jedynie część postanowienia - nieuczciwy element umowy. Dodał jednak, że taki zabieg ma sens wówczas, gdy w ten sposób zrealizowany będzie odstraszający cel dyrektywy i o ile element ten stanowi odrębne zobowiązanie umowne, które może być przedmiotem indywidualnej kontroli pod kątem nieuczciwego charakteru.
TSUE przypomniał, że z drugiej jednak strony przepisy unijne stoją na przeszkodzie temu, by sąd krajowy usunął jedynie nieuczciwy element warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, jeżeli takie usunięcie sprowadzałoby się do zmiany treści tego warunku poprzez zmianę jego istoty, czego zbadanie leży po stronie tego sądu.
Co ciekawe - zdaniem sądu gdańskiego, usunięcie tego elementu zmienia istotę klauzuli w jej pierwotnym brzmieniu. Podobne stanowisko zajął także rząd Polski, który wskazał, że sąd nie może stwierdzić niedozwolonego charakteru jedynie niektórych elementów postanowienia. W konsekwencji należy przyjąć za trafne, że niemożliwe jest wykreślenie z umowy samej marży kursowej tak jak chce tego bank, jest z powyższych względów niemożliwe.
3. W odpowiedzi na trzecie pytanie TSUE stanął na stanowisku, stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem należy do sądu krajowego, nawet w sytuacji, gdy warunek ten został zmieniony przez te strony w drodze aneksu. Jak wskazał w zd. 54 i 59 „celem zamierzonym przez tę dyrektywę (93/13) jest ochrona konsumenta i przywrócenie równowagi pomiędzy stronami poprzez wyłączenie zastosowania warunków uznanych za nieuczciwe, przy jednoczesnym zachowaniu, co do zasady, ważności pozostałych warunków danej umowy (wyrok z dnia 7 sierpnia 2018 r., Banco Santander i Escobedo Cortés, C‑96/16 i C‑94/17, EU:C:2018:643, pkt 75).” (…). Jej cele „są w pełni spełnione, gdy sytuacja prawna i faktyczna, w jakiej konsument znalazłby się w braku nieuczciwego warunku umownego, zostaje przywrócona, a wada, która obciążała umowę, zostaje usunięta przez strony w drodze zawarcia aneksu, o ile konsument ten przy zawieraniu aneksu był świadomy niewiążącego charakteru tego warunku i wynikających z niego konsekwencji.” W praktyce oznacza to, że zmiana regulacji prawnych dokonana na mocy ustawy antyspreadowej z 2011 r., nie wyłącza obowiązku sądu krajowego od badania i stwierdzenia nieuczciwego charakteru postanowienia umownego.
4. Odpowiadając na czwarte pytanie TSUE podkreślił, że „unieważnienie umowy, której nieuczciwy charakter został stwierdzony, nie może stanowić sankcji przewidzianej w dyrektywie. Ponadto, unieważnienie umowy w postępowaniu przed Sądem Okręgowym w Gdańsku nie może zależeć od wyraźnego żądania konsumentów, lecz wynika z obiektywnego zastosowania przez sąd krajowy kryteriów ustanowionych na mocy prawa krajowego." Jeśli więc jeżeli sąd krajowy uzna, iż zgodnie z przepisami prawa krajowego utrzymanie w mocy umowy bez zawartych w niej nieuczciwych warunków nie jest możliwe, to postanowienia dyrektywy 93/13 zasadniczo nie stoją na przeszkodzie jej unieważnieniu. Tożsame stanowisko TSUE wywiódł w wyrok z dnia 3 października 2019 r., Dziubak, C‑260/18, EU:C:2019:819, pkt 43).
5. W odpowiedzi na piąte pytanie Trybunał orzekł, że w przypadku gdy sąd krajowy uzna, że sporna umowa kredytowa jest nieważna, sąd ten ma obowiązek wyczerpująco i obiektywnie zawiadomić konsumenta o skutkach związanych z unieważnieniem tej umowy – głównie w aspekcie ekonomicznym. Zdaniem TSUE „ Aby jednak konsument mógł udzielić wolnej i świadomej zgody, sąd krajowy winien wskazać stronom, w ramach krajowych norm proceduralnych i w świetle zasady słuszności w postępowaniu cywilnym, w sposób obiektywny i wyczerpujący, konsekwencji prawnych, jakie może pociągnąć za sobą usunięcie nieuczciwego warunku, i to niezależnie od tego, czy strony są reprezentowane przez pełnomocnika zawodowego, czy też nie. Taka informacja jest w szczególności tym bardziej istotna, gdy niezastosowanie nieuczciwego warunku może prowadzić do unieważnienia całej umowy, narażając ewentualnie konsumenta na roszczenia restytucyjne, jak przewiduje to sąd odsyłający w sprawie w postępowaniu głównym.”
Komentarz do odpowiedzi TSUE
Przeprowadzona wyżej analiza prowadzi do wniosku, że rozstrzygnięcie to jest powieleniem wypracowanego już dotychczas w sprawach frankowych dorobku orzeczniczego. Co najważniejsze – wyrok ten wpisuje się w nurt korzystnych dla kredytobiorców frankowych rozstrzygnięć sądów.
Praktyka pokazuje, że wiele z sądów powszechnych oczekiwało na ten wyrok, niejednokrotnie zawieszając postępowania do czasu jego wydania. Podobną ścieżkę obrał Sąd Najwyższy, odraczając wydanie uchwały w sprawie III CZP 11/21do dnia 11.05.2021 r., m. in. ze względu na rozstrzygnięcie TSUE. Niewykluczone jest więc, że tak SN – jak i sądy powszechne – wydając orzeczenia, będą sugerować się wyrokiem TSUE z 29.04.2021 r. Skoro zaś ten wyrok jest korzystny dla kredytobiorców frankowych, należy spodziewać się, że dalsze orzeczenia będą zapadały w tym samym duchu.
Źródło: wyrok Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 29 kwietnia 2021 r. w sprawie C‑19/20.
Paulina Piekarska, radca prawny