Zatrzymali program Czyste Powietrze i ruszyli ze zmasowanymi kontrolami. Jedno i drugie - bo nadużycia przekroczyły niewyobrażalny poziom. Ale kto oszukiwał bardziej: firmy korzystające z luk czy gospodarstwa domowe chcące rozwiązać problem kopciuchów czy nieszczelnych okien. A skutki kontroli mogą być dla budżetów domowych bardzo dotkliwe.
- Kontrole 2025: kogo, gdzie i jak sprawdzają
- Co dotąd wykryły kontrole, jakie nadużycia
- Kary za naruszenie umowy: co może zrobić kontrola
- Kontrole: kiedy i co może być kontrolowane?
- Kontrole 2025: jakie kary
Program Czyste Powietrze został zawieszony i wciąż nie wiadomo kiedy – a nawet na jakich zasadach – będzie można ponownie ubiegać się o pieniądze na wymianę nieekologicznych pieców czy termomodernizację. Nie zostały za to zawieszone kontrole zasadności przyznanych dotacji.
Kary za nadużycia są ogromne, a podstawowa sankcja to konieczność zwrotu przyznanej dotacji z odsetkami.
Okazuje się, że to nie tylko praktyki nieuczciwych firm oferujących złe pompy ciepła i wystawiających nieprawdziwe faktury dla potrzeb rozliczenia dotacji z programu Czyste Powietrze spowodowały zawieszenie programu i jego rewizję, by ograniczyć skalę nadużyć.
Także sami beneficjenci nie trzymają się często warunków umowy, dopełnienie której dało im prawo do dofinansowania do wydatków poczynionych na rzecz wymiany pieców czy termomodernizacji.
Tymczasem przepisy, a i same umowy, dają dotującym instytucjom prawo do kontroli nawet przez pięć lat, a w razie stwierdzenia naruszeń warunków umowy – żądania zwrotu dotacji z odsetkami.
Kontrole 2025: kogo, gdzie i jak sprawdzają
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej – samodzielnie lub przez podmioty zewnętrzne – mogą przeprowadzać kontrole przedsięwzięć realizowanych w ramach programu od daty złożenia wniosku o dofinansowanie, w trakcie realizacji oraz w okresie trwałości, czyli pięć lat lat od daty zakończenia przedsięwzięcia.
Kontroli może zostać poddany sposób wykorzystania udzielonej dotacji, w tym miejsce realizacji przedsięwzięcia, a beneficjent zobowiązany jest wówczas udostępnić dokumenty związane z dotacją oraz budynek. Od kilku tygodni intensywność kontroli na miejscu jest dużo większa. Ta forma weryfikacji poprawności realizacji inwestycji będzie rozszerzana.
Pod szczególną kontrolą są osoby, które wniosek o dotację z programu Czyste Powietrze składały – i pieniądze otrzymały – ostatnio, a ściślej po 22 kwietnia 2024. Według aktualnych planów Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej – NFOŚiGW, statystycznie kontrola odbędzie się w co dwudziestym gospodarstwie domowym, które z dotacji Czyste Powietrze skorzystało w tym czasie.
Co dotąd wykryły kontrole, jakie nadużycia
Kontrole przeprowadzone przez NFOŚiGW wykazały podejrzenie nadużyć w działaniu firm wykonawczych. Skala tych nieprawidłowości i zebrane materiały poskutkowały przygotowaniem przez NFOŚiGW zawiadomienia do prokuratury, które dotyczy przede wszystkim możliwości popełnienia oszustwa, wyłudzenia, podrobienia lub przerobienia dokumentu, poświadczenia nieprawdy oraz posłużenia się dokumentem potwierdzającym nieprawdę.
Zidentyfikowane zostały m.in. przypadki:
- zawyżania rachunków za usługi i materiały
- realizacji nieefektywnych inwestycji
- wymuszania udzielenia pełnomocnictwa.
Firmy, których dotyczy zawiadomienie, w imieniu swoich beneficjentów wnioskowały najczęściej o najwyższy poziom dofinansowania, który w programie wynosi 136,2 tys. zł. Beneficjenci nie posiadają jednak często żadnych lub prawie żadnych dokumentów dotyczących realizowanego przedsięwzięcia. Pełnomocnicy nie uzgadniają optymalnego zakresu prac, ich zakres jest narzucany jako „możliwy do realizacji w ramach dotacji, którą można uzyskać z programu”. Beneficjenci w większości przypadków nie mają świadomości, co obejmuje wniosek o dofinansowanie, w tym jakie oświadczenia są tam składane. Po podpisaniu pełnomocnictwa już o niczym nie są informowani.
O nieprawidłowościach w programie Czyste Powietrze informowały także WFOŚiGW, które w całej Polsce złożyły 103 zawiadomienia do prokuratury lub na policję, w związku z nadużyciami w programie – najwięcej, bo aż 47 w województwie kujawsko-pomorskim.
Ponadto beneficjenci programu Czyste Powietrze składają bezpośrednio do organów ścigania zawiadomienia, że padli ofiarami oszustw ze strony wykonawców. Zgłoszenia o nieuczciwych wykonawcach i pośrednikach spływają także do NFOŚiGW oraz WFOŚiGW.
Ogółem w I półroczu 2024 r. w przeprowadzono u beneficjentów 4 656 kontroli, w tym nieprawidłowości programu stwierdzono w 12% skontrolowanych umów.
Kary za naruszenie umowy: co może zrobić kontrola
Realizacja przedsięwzięcia niezgodnie z umową, m.in. brak likwidacji źródeł ciepła lub zaniżanie dochodów, prowadzi do wypowiedzenia umowy i zwrotu dotacji wraz z odsetkami. Przy innych nieprawidłowościach możliwe jest zmniejszenie dotacji.
Kontrole: kiedy i co może być kontrolowane?
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej – samodzielnie lub przez podmioty zewnętrzne – mogą przeprowadzać kontrole przedsięwzięć realizowanych w ramach programu od daty złożenia wniosku o dofinansowanie, w trakcie realizacji oraz w okresie trwałości, tj. 5 lat od daty zakończenia przedsięwzięcia.
Kontroli może zostać poddany sposób wykorzystania udzielonej dotacji, w tym miejsce realizacji przedsięwzięcia, a beneficjent zobowiązany jest wówczas udostępnić dokumenty związane z dotacją oraz budynek. Od kilku tygodni intensywność kontroli na miejscu jest dużo większa.
Ta forma weryfikacji poprawności realizacji inwestycji będzie rozszerzana.
Kontrole 2025: jakie kary
Realizacja przedsięwzięcia niezgodnie z umową, m.in. brak likwidacji źródeł ciepła lub zaniżanie dochodów, prowadzi do wypowiedzenia umowy i zwrotu dotacji wraz z odsetkami. Przy innych nieprawidłowościach możliwe jest zmniejszenie dotacji.