Stan prawny nieruchomości lub ograniczonego prawa rzeczowego objętych księgą wieczystą wynika z treści wpisów dokonanych w księdze wieczystej, co do których istnieje domniemanie, że dokonane zostały zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. W księgach wieczystych, poza prawami rzeczowymi takimi jak własność, użytkowanie wieczyste, ograniczone prawa rzeczowe mogą być ujawnione także prawa osobiste i roszczenia.
Prawa osobiste i roszczenia podlegające ujawnieniu w księdze wieczystej
Art. 16 ustawy z dnia 6 lipca 1982 roku o księgach wieczystych i hipotece pozwala na ujawnienie w księdze wieczystej w szczególności następujących praw osobistych i roszczeń:
- prawa najmu lub dzierżawy, prawa odkupu, prawa pierwokupu, prawa dożywocia,
- roszczenia o przeniesienie prawa własności nieruchomości lub użytkowania wieczystego, w tym roszczenia przyszłego lub warunkowego,
- roszczenia o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego; w tym roszczenia przyszłego lub warunkowego,
- roszczenia wynikającego z określenia zarządu nieruchomością przez współwłaścicieli lub wieczystych użytkowników,
- roszczenia wynikającego ze sposobu korzystania z nieruchomości przez współwłaścicieli lub wieczystych użytkowników,
- roszczenia współwłaścicieli wyłączającego uprawnienie do zniesienia współwłasności,
- wierzytelności banku hipotecznego zabezpieczonych hipoteką oraz informacji, że zostały one wpisane do rejestru zabezpieczenia listów zastawnych, o którym mowa w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 roku o listach zastawnych i bankach hipotecznych,
- prawa do korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku, o którym mowa w ustawie z dnia 13 lipca 2000 roku o ochronie nabywców prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku.
Zobacz: Nieruchomości
Prawa osobiste i roszczenia wymienione w Art. 16 Ustawy o księgach wieczystych i hipotece mają charakter jedynie przykładowy. Uważa się, że w księdze wieczystej mogą być ujawnione także inne prawa osobiste i roszczenia, zarówno takie, na których ujawnienie wyraźnie zezwala przepis ustawy, jak i takie, które zostały wykreowane przez przepis ustawy w celu ich zabezpieczenia na nieruchomości, przy czym cel powinien mieć cechy prawa rzeczowego i pokrywać się z celem, któremu służy ujawnienie prawa rzeczowego w księdze wieczystej.
Prawa rzeczowe a prawa osobiste
Prawa rzeczowe, takie jak własność, użytkowanie wieczyste, ograniczone prawa rzeczowe - są prawami bezwzględnym, to znaczy skutecznym przeciwko wszystkim osobom. Właściciel nieruchomości może bezpośrednio korzystać z nieruchomości i realizować swoje uprawnienia wobec wszystkich osób, które by mu w tym przeszkadzały. Prawa osobiste i roszczenia natomiast, jako wynikające ze stosunków zobowiązaniowych, najczęściej umownych, mają charakter praw względnych i są skuteczne tylko względem osoby będącej drugą stroną stosunku zobowiązaniowego, z którego to prawo lub roszczenie wynika. Roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości jako prawo względne co do zasady jest skuteczne tylko względem właściciela nieruchomości, który takie zobowiązanie zaciągnął. Jeżeli zatem zobowiązany właściciel sprzeda nieruchomość osobie trzeciej, kupujący stanie się jej właścicielem, natomiast osobie, której przysługuje roszczenie o przeniesienie własności będzie przysługiwało roszczenie odszkodowawcze, ewentualnie będzie mogła ona wystąpić z roszczeniem z Art. 59 Kodeksu cywilnego o uznanie umowy sprzedaży za bezskuteczną względem niej, o ile wykaże , że nabywca o przysługującym jej roszczeniu wiedział. Umowne prawo pierwokupu nieruchomości co do zasady jest skuteczne tylko względem osoby, która na podstawie umowy jest zobowiązana z prawa pierwokupu - jeżeli zatem nieruchomość zostanie sprzedana z pominięciem prawa pierwokupu kupujący stanie się jej właścicielem, natomiast uprawnionemu z prawa pierwokupu będzie przysługiwało jedynie roszczenie odszkodowawcze względem sprzedawcy.
Zobacz: Księga wieczysta i hipoteka
Skutki ujawnienia praw osobistych i roszczeń w księdze wieczystej
Ujawnienie w księdze wieczystej praw osobistych i roszczeń ma następujące skutki prawne:
1) prawa osobiste i roszczenia ujawnione w księdze wieczystej mają pierwszeństwo przed takimi prawami lub roszczeniami nieujawnionymi w księdze,
2) nabycie, ale tylko w drodze czynności prawnej, ujawnionych w księdze wieczystej praw osobistych lub roszczeń, jak i spełnienie na podstawie ujawnionego prawa osobistego świadczenia na rzecz osoby uprawnionej według księgi wieczystej chroni rękojmia wiary ksiąg wieczystych.
Rękojmia wiary ksiąg wieczystych wyraża się w tym, że w przypadku niezgodności miedzy stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, treść księgi wieczystej rozstrzygnie na korzyść tego, kto w drodze czynności prawnej nabył od osoby uprawnionej według księgi wieczystej ujawnione w tej księdze prawo osobiste lub roszczenie oraz na korzyść tego, kto spełnił na podstawie ujawnionego prawa świadczenie na rzecz osoby uprawnionej według księgi wieczystej.
Rękojmia wiary ksiąg wieczystych nie chroni jednak rozporządzeń nieodpłatnych albo dokonanych na rzecz nabywcy działającego w złej wierze. Ponadto, rękojmia wiary ksiąg wieczystych nie działa przeciwko: prawom obciążającym nieruchomość z mocy ustawy, niezależnie od wpisu, prawu dożywocia, służebnościom ustanowionym na podstawie decyzji właściwego organu administracji państwowej oraz służebnościom drogi koniecznej albo ustanowionym w związku z przekroczeniem granicy przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia.
Zobacz również: Budowa i remont
3) prawo osobiste lub roszczenie poprzez ujawnienie w księdze wieczystej uzyskuje skuteczność względem praw nabytych przez czynność prawną po jego ujawnieniu, z wyjątkiem służebności drogi koniecznej oraz służebności ustanowionej w związku z przekroczeniem granicy przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia.
Zatem prawa osobiste i roszczenia będące prawami względnymi, w wyniku ich ujawnienia w księdze wieczystej uzyskują „rozszerzoną” skuteczność – stają się skuteczne względem każdoczesnego nabywcy prawa, o ile nabycie następuje w drodze czynności prawnej i po ich ujawnieniu w księdze wieczystej. Na przykład jeżeli po ujawnieniu w księdze wieczystej roszczenia o przeniesienie własności nieruchomości nieruchomość ta zostaje sprzedana osobie trzeciej, osoba, której przysługuje roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości, będzie mogła domagać się od nabywcy nieruchomości przeniesienia na jej rzecz własności nieruchomości. W przypadku natomiast ujawnienia w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości prawa pierwokupu, prawo pierwokupu będzie skuteczne wobec każdoczesnego nabywcy tej nieruchomości, który będzie mógł sprzedać nieruchomość jedynie pod warunkiem, że uprawniony z prawa pierwokupu swego prawa nie wykona, natomiast w przypadku sprzedaży bezwarunkowej będzie zobowiązany do naprawienia wynikłej stąd dla uprawnionego z prawa pierwokupu szkody.
Wniosek o dokonanie wpisu
Wpisu praw osobistych i roszczeń w księdze wieczystej dokonuje sąd wieczystoksięgowy na podstawie wniosku złożonego przez osobę uprawnioną. Wniosek o dokonanie wpisu składa się na urzędowym formularzu, chyba że wniosek zawarty jest w akcie notarialnym. Wniosek podlega opłacie stałej, której kwotę określa ustawa z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.
Wniosek o dokonanie wpisu może złożyć właściciel nieruchomości, użytkownik wieczysty, osoba, na rzecz której wpis ma nastąpić, albo wierzyciel, jeżeli przysługuje mu prawo, które może być wpisane w księdze wieczystej.
Do wniosku należy dołączyć dokument obejmujący oświadczenie woli właściciela nieruchomości objętej dana księgą wieczystą o ustanowieniu prawa albo dokument obejmujący jego zgodę na wpis roszczenia. Dokumenty te muszą być sporządzone albo w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym.
Biorąc pod uwagę powyższe, należy stwierdzić, że ujawnienie praw osobistych i roszczeń w księdze wieczystej stanowi istotne rozszerzenie ochrony prawnej interesów osób, którym te prawa lub roszczenia przysługują. W wyniku ujawnienia obok wynikającego najczęściej z umowy roszczenia odszkodowawczego przysługującego względem drugiej strony umowy, osoba uprawniona uzyskuje roszczenie o realizację przysługującego jej prawa lub roszczenia, które jest skuteczne względem każdorazowego właściciela nieruchomości lub nabywcy ograniczonego prawa rzeczowego lub też dochodzenie realizacji prawa osobistego lub roszczenia zostaje ułatwione, w związku z zasadą, że nie można zasłaniać się nieznajomością wpisów w księdze wieczystej.