Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zachowanie zabytków nieruchomych leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość kulturową i dlatego wszystkie planowane prace budowlane w pierwszej kolejności muszą zostać uzgodnione z właściwym konserwatorem zabytków.
Zobacz również: Nabycie zabytkowej nieruchomości - o czym warto wiedzieć?
Wojewódzki konserwator zabytków na wniosek właściciela lub posiadacza zabytku przedstawia, w formie pisemnej, zalecenia konserwatorskie, określające sposób korzystania z zabytku, jego zabezpieczenia i wykonania prac konserwatorskich, a także zakres dopuszczalnych zmian, które mogą być wprowadzone w tym zabytku.
Prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru oraz wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku wymaga uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków. Po jego otrzymaniu należy złożyć wniosek o pozwolenie na budowę do właściwego organu administracji architektoniczno - budowlanej.
Wojewódzki konserwator zabytków jest obowiązany zająć stanowisko w sprawie wniosku o pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektów budowlanych objętych ochroną konserwatorską w terminie 30 dni od dnia doręczenia tego wniosku. Nie zajęcie stanowiska w terminie oznacza brak zastrzeżeń do przedstawionych wniosków.
Otrzymanie pozwolenia konserwatora zabytków na prowadzenie prac budowlanych i remontowych nie zwalnia od konieczności uzyskania ostatecznej decyzji o pozwoleniu na budowę.
Wojewódzki konserwator zabytków lub działający z jego upoważnienia pracownicy wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków prowadzą kontrolę przestrzegania i stosowania przepisów dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Jeżeli roboty budowlane prowadzone są przy zabytku wpisanym do rejestru lub w jego otoczeniu bez uzyskania pozwolenia lub w sposób odbiegający od zakresu i warunków określonych w pozwoleniu konserwatora, wojewódzki konserwator zabytków wydaje decyzję o wstrzymaniu wykonywanych prac, a następnie wydaje decyzję:
- nakazującą przywrócenie zabytku do poprzedniego stanu lub uporządkowanie terenu, z określeniem terminu wykonania tych czynności, albo
- nakładającą obowiązek uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków na prowadzenie wstrzymanych prac lub robót, albo
- nakładającą obowiązek podjęcia określonych czynności w celu doprowadzenia wykonywanych prac lub robót do zgodności z zakresem i warunkami określonymi w pozwoleniu, wskazując termin wykonania tych czynności.
Prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru lub w jego otoczeniu bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia zagrożone jest karą grzywny.
Zobacz również: Remont - czy wymianę okien trzeba zgłaszać w urzędzie?
Wojewódzki konserwator zabytków może wydać decyzję o wstrzymaniu prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku nie wpisanym do rejestru, jeżeli zabytek ten spełnia warunki uzasadniające dokonanie takiego wpisu.
Pozwolenie na rozbiórkę obiektu budowlanego wpisanego do rejestru zabytków może być wydane jedynie w sytuacji, kiedy nie jest możliwe przeprowadzenie remontu. Decyzję o skreśleniu takiego zabytku z rejestru zabytków podejmuje Generalny Konserwator Zabytków działający w imieniu ministra właściwego do spraw kultury i dziedzictwa narodowego.