Podstawą prawną dokonywania zamiany lokali spółdzielczych jest Ustawa o ochronie praw lokatora, Kodeks cywilny oraz regulamin danej spółdzielni.
Umowa zamiany została zdefiniowana w Artykule 603 Kodeksu cywilnego. W myśl tego przepisu przez umowę zamiany każda ze stron zobowiązuje się przenieść na drugą stronę własność rzeczy w zamian za zobowiązanie się do przeniesienia własności innej rzeczy. Jest to więc umowa wzajemna i dwustronnie zobowiązująca, do której w myśl Artykułu 604 Kodeksu cywilnego stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży.
Zamiana lokali spółdzielczych własnościowych
Zamiana, jak każda inna umowa, w której następuje przeniesienie własności nieruchomości lub spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, wymaga formy aktu notarialnego, nawet jeżeli tylko jeden z przedmiotów zamiany jest nieruchomością lub spółdzielczym własnościowym prawem do lokalu. Zatem strony, po ustaleniu warunków finansowych zamiany, czyli ewentualnych dopłat i szczegółów dotyczących przekazania rzeczy, udają się do notariusza, gdzie zawierają umowę zamiany. Z chwilą podpisania aktu notarialnego następuje wzajemne przeniesienie prawa własności lub własnościowego prawa do lokalu.
W wypadku lokali spółdzielczych własnościowych nowy właściciel powinien złożyć w spółdzielni mieszkaniowej wniosek o przyjęcie go w poczet członków, jednakże w obecnym stanie prawnym nie jest to warunek dla skuteczności omawianej czynności prawnej. Jednocześnie opuszczający spółdzielnię zbywca lokalu spółdzielczego własnościowego występuje o skreślenie go z listy członków.
Ważne przy tego typu transakcji jest to, że koszty zamiany są mniejsze niż sprzedaży. Zatem również ze względów podatkowych korzystniej jest zawrzeć umowę zamiany niż dwie odrębne umowy sprzedaży. W wypadku różnej wartości zamienianych nieruchomości strony mogą określić stosowną dopłatę, której sposób i termin zapłaty należy umieścić w akcie notarialnym. Podatek od czynności cywilnoprawnych wynosi w takim wypadku 2 procent od różnicy wartości zamienionych lokali.
Zamiana spółdzielcza
W ramach tzw. zamiany spółdzielczej członkowie spółdzielni mogą dokonywać zamiany zajmowanych lokali między sobą oraz zamiany „z urzędu” polegającej na dostarczeniu przez spółdzielnię wolnego lokalu z własnych zasobów w zamian za lokal dotąd zajmowany przez członka. Przy tzw. zamianie spółdzielczej zarząd spółdzielni rozstrzyga nie tylko o członkostwie, ale także o przyznaniu nowego prawa do lokalu i ocenia, czy zamiana jest dopuszczalna z punktu widzenia formalnego i merytorycznego.
Wnioski o zamianę lokali mieszkalnych, zarząd spółdzielni może realizować poprzez:
• ustanowienie spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego z odzysku, po uprzednim wygaśnięciu tego prawa
• ustanowienie prawa do lokalu w budynku nowobudowanym
• łączenie lokali mieszkalnych bądź przyłączenia izb z sąsiednich lokali
• adaptację lub rozbudowę pomieszczeń niemieszkalnych na lokale mieszkalne
Spółdzielnia rejestruje wnioski o zamianę mieszkań, składane przez członków nie mających partnerów do zamiany wzajemnej, w kolejności wpływu w rejestrze zamian, który udostępniany jest zainteresowanym członkom.
W przypadku dokonania zamiany spółdzielczej mieszkań w ramach spółdzielni, zarząd spółdzielni obowiązany jest wypłacić należności z tytułu wygasłego prawa i zaliczyć te należności na poczet wymaganego wkładu, jaki obowiązany jest wnieść członek uzyskujący prawo do lokalu zamiennego lub ustanowić w drodze pisemnej umowy nowe spółdzielcze lokatorskie lub spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu.